Me Sahyadri June 2015

सह्याद्री (पश्चिम घाट) हा एक नैसर्गिक संपदेचा, वैविध्यतेचा, भौगोलिक व ऐतिहासिक ठेवा आहे. वाढत्या मानवी अतिक्रमणाचा, सह्याद्रीच्या विविध घटकांवर होणारा दुष्परिणाम भविष्यात आपल्यालाच धोका निर्माण करेल, यात शंका नाही. शुद्ध पाणी, हवा व उर्जा, भावी पिढीला मिळण्यासाठी, नंद्यांचे उगम असलेला सह्याद्री व त्याभागातील जंगले टिकवणे महत्वाचे आहे. सह्याद्रीच्या महत्वाच्या घटकांचे महत्व छायाचित्रांद्वारे प्रकट करण्याचा मी येथे प्रयत्न केला आहे. येथील पक्षी, प्राणी, वनस्पती, अधिवास, किल्ले व लेणी अशा विविध विषयांबद्दल आपण समजुन घेऊ.

या सदरात, सह्याद्रीच्या विविध घटकांबद्दल छायाचित्र व माहिती द्वारे तोंडओळख मांडली आहे. या चित्रनिबंधात महाराष्ट्राचा राज्यप्राणी शेकरु बद्दल छायाचित्रे व मजकुर आहे.
भारतात विविध खारींच्या जाती आहेत. यामध्ये आपल्याला नेहेमी दिसणारी लहान खार सर्वांना ओळखीची आहे. पाठीवर तीन पट्टे असलेली खार दक्षिण भारतात व पाठीवर पाच पट्टे असलेली लहान खार उत्तर भारतात दिसते. या लहान खारींची संपुर्ण लांबी (डोके ते शेपटाचे टोक) अंदाजे २६ ते ३० से.मी. असते.
या लहान खारींपेक्षा आकाराने खुप मोठया खारी, भारतीय़ जंगलांमध्ये आढळतात. मोठया खारींच्या जातींपैकी एक आहे, "इंडियन जायन्ट स्क्विरेल". या खारीला "मलबार जायन्ट स्क्विरेल", असे सुद्धा संबोधतात. महाराष्ट्रात या जायन्ट खारीला शेकरु असे नाव आहे. तामिळनाडु मध्ये शेकरु "अनिल", व केरळ मध्ये "मलायन" म्हणुन ओळखले जाते. शेकरुची डोक्यापासुन शेपटाच्या टोकापर्यंत एकुण लांबी ९० ते ११० से.मी असते. शेपटाव्यतिरिक्त लांबी ३५ ते ५० से.मी असते. साध्या लहान खारीपेक्षा शेकरु ३-४ पट लांब असते. शेकरुचे वजन लहान खारीच्या वजनापेक्षा १५-२० पट असते. शेकरुचे वजन अंदाजे २ किलो असते. आपण नेहेमी पहातो त्या लहान खारीच्या पेक्षा आकाराने मोठया या शेकरुला म्हणुनच जायन्ट स्क्विरेल, महाखार असे म्हणतात.

शेकरु भारतातील अंतर्जन्य खार आहे. भारतातील अंतर्जन्य म्हणजे फक्त भारतात आढळणारी जात होय. शेकरु भारताच्या नैऋत्य, मध्य व आग्नेय भागात , पश्चिम घाट, पुर्व घाट आणी सातपुडा डोंगररांगांमध्ये आढळतो. हा प्रदेश आंध्र, तेलंगाणा, छत्तिसगड, गुजरात, झारखंड, कर्नाटक, केरळ, तामिळनाडु, महाराष्ट्र व गोवा राज्यात विखुरलेला आहे. शेकरुचे अस्तित्व जरी खुप विस्तीर्ण प्रदेशांमध्ये असले तरी, जंगलाचे लहान तुकडे झाल्यामुळे शेकरुचा अधिवास हळु हळु लहान व तुटक होत आहे.

भारतात जायन्ट स्क्विरेलच्या एकुण सहा प्रमुख जाती आहेत. सहा पैकी तीन जाती उडणाऱ्या व तीन जाती न उडणाऱ्या आहेत. शेकरु या ३ न उडणाऱ्या जायन्ट स्क्विरेल पैकी एक होय. शेकरुच्या ४ किंवा ५ उपजाती आहेत. रातुफ़ा इन्डिका इन्डिका, रातुफ़ा इन्डिका सेंट्रलिस, रातुफ़ा इन्डिका डिलबाटा, आणी रातुफ़ा इन्डिका मॅक्झिमा अशी त्यांची किचकट पण शास्त्रीय नावे आहेत. यातील गुजरात मधील डिलबाटा जात आता लुप्त झाली आहे. सेंट्रलिस उपजात मध्य भारतात, मॅक्झिमा उपजात पश्चिम व पुर्व घाटात आणी इन्डिका उपजात निलगिरी डोंगररांगांमध्ये आढळते.

शेकरु शाकाहारी, कायम झाडावर रहाणारा व दिवसा सक्रिय असलेला प्राणी आहे. सदाहरित, पानगळीच्या व निम पानगळीच्या जंगलात, समुद्रसपाटीपासुन २०० ते २३०० मीटर ऊंचावर तो रहातो.

शेकरु ची रंगसंगती दोन भागात विभागलेली असते. त्याच्या पाठीकडचा रंग तपकिरी असतो. भारताच्या विविध भागात आढळणाऱ्या शेकरुच्या उपजातींमध्ये तपकिरी रंगाच्या विविध छटा पहावयास मिळतात. शेकरुचा पोटाकडचा व पुढच्या पायांचा रंग फिकट क्रिम कलरचा असतो. डोक्याचा रंग तपकिरी असतो.

दोन कानांमध्ये, डोक्यावर पांढरा रंग असतो. भारताच्या विविध भागात, शेकरुच्या रंगछटा थोड़्या थोड़्या फरकाने वेगळ्या असतात.

शेकरु झाडावर रहाणारा प्राणी आहे. तो क्वचितच झाडावरुन खाली जमीनीवर उतरतो. जंगलात उंच व मोठया गर्द झाडांवर त्याचे वास्तव असते. तो एका झाडावरुन दुसऱ्या झाडावर ५-६ मीटर पर्यंत लांब उड़्या मारत जंगलात फिरतो.

जंगलात तो सहज दिसत नाही. मात्र त्याच्या कर्कश्य आवाजामुळे तो आहे याची कल्पना येते.

त्याच्या भागात दुसरा प्राणी अथवा शिकारी पक्षी, आल्यास तो धोक्याची सुचना आजुबाजुच्या शेकरुंना देतो. वेळप्रसंगी पळुन न जाता, तो झाडाच्या फांदीवर दबुन बसतो, व हालचाल थांबवतो. यामुळे त्याचे संरक्षण होते.

झाडांवर तो फळे, पाने, बिया, झाडाच्या सालीखालचा गर खातो. झाडांच्या वरच्या भागात आपले घरटे काड़्याकुड्यांपासुन बनवितो. रात्री झोप काढणारा हा प्राणी सकाळी व संध्याकाळी सक्रीय असतो.

शेकरु उंच मोठया झाडांवर घरटे करतात. झाडाच्या काड़्या, पाने वापरुन ते घरटे बनवण्यासाठी वापरतात. जंगलतोड, अधिवासाचा विनाश, शिकार, प्राण्याच्या अंगांचा व्यापार, यामुळे शेकरुचे अस्तित्व धोक्यात येत आहे. महाराष्ट्राने या प्राण्याला राज्यप्राण्याचा दर्जा दिला आहे. सदाहरित व पाणगळीच्या जंगलात आढळणाऱ्या या प्राण्यास भीमाशंकर अभयारण्यामध्ये राजाश्रय मिळाला आहे. महाराष्टामध्ये दिसणारा शेकरु रंगाने लालसर तपकिरी असतो. केरळ व दक्षिणेकडे आढळणारे शेकरु रंगाने काळपट तपकिरी असतात. शेकरुची शिकार साप, बिबटे, उदमांजरी, शिकारी गरुड पक्षी करतात.

शेकरु भारतीय वनसंरक्षण कायद्यानुसार स्केड़्युल २ प्राणी आहे. त्याला कायद्यानुसार संरक्षण आहे. भारतातील विविध राष्ट्रिय उद्याने व अभयारण्यांमध्ये शेकरुला इतर वन्य प्राण्यांबरोबर अभय मिळाले आहे. आंध्रप्रदेशात गुंडला ब्रह्मेश्वरम , नागर्जुन्सागर श्रीशैलम अभयारण्यांमध्ये शेकरु आढळतो. तेलंगणा राज्यातील कावल, एतुनगरम, किन्नरसानी या अभयारण्यात शेकरु आढळतो. अरालम, चिम्मोनी, एर्विकुलम, इडुक्की,नेय्यार, परंबिकुलम, पीची वझानी, पेरियार, पेप्परा, शेंदुर्नी, सायलेन्ट व्हॅली, थट्टेकाड, व वायनाड या केरळातील अभयारण्यांमध्ये शेकरु आहेत. महाराष्ट्रात चांदोली, कोयना, भीमाशंकर, फणसाड या अभयारण्यात शेकरुला आश्रय मिळाला आहे. तर तामिळनाडु मध्ये अनामलाई, मदुमलाई, श्रीवलीपुतुर, कुलाथुपला, सेन्थुमणी, कालार, मुंदंथुराई अभयारण्यात शेकरु आढळतो.

शेकरु अधिवास असलेल्या जंगलात मोठया संख्येने आढळतात. काही ठिकाणी स्थानिक पातळीवर शेकर्य लुप्त झाले आहेत. जंगलाचे लहान तुकडे पडले कि शेकरु त्या लहान तुकड़्यांमध्ये अडकतात. अशामुळे शेकरु त्या भागात लुप्त होण्याची शक्यता वाढते.

कायद्यानुसार संरक्षण असुन सुद्धा शेकरुंची बेकायदा शिकार व जंगलतोड यामुळे त्यांची संख्या रोडावत आहे. शेती विस्तार, शहरीकरण, रस्तेविकास, पाटबंधारे विकास, लाकुड उद्द्योग यामुळे जंगलतोड वाढली आहे. यामुळे व शिकारींमुळे शेकरुचे भवितव्य धोक्यात आले आहे.